Autor: dr sci.med. Milorad Jerkan

Profesionalizacija u sportu i povećani zahtevi trenažnog procesa u cilju postizanja boljih rezultata sa sobom nose rizik poremećaja vitalnih funkcija u organizmu. Nepoznavanje osnovnih principa trenažnog procesa - učestalost, intenzitet i trajanje, u kombinaciji sa neadekvatnom pripremljenošću sportista i njihovim objektivnim mogućnostima izazivaju veći broj patofizioloških promena u organizmu.

Opterećenje u toku trenažnog procesa i realna mogućnost organizma često su u velikom neskladu, a kao posledicu izaziva premor, zamor, odnosno pretreniranost sportista koju neki autori nazivaju i modernom bolešću novog milenijuma (statistički podaci potvrđuju ovu konstataciju).

Pretreniranost se opisuje kao sportska bolest gde dominiraju promene u organizmu zamor mišića, a pojedini autori idu i dalje i definišu je kao oblik akutne slabosti organizma u toku povećanih fizičkih napora.

Pretreniranost se definiše kao neadekvatan fizički i psihički napor usled povećanog kvantiteta treninga (učestalost, intenzitet i trajanje).

Praćenje pretreniranosti unazad deset godina u dispanzeru za sportsku medicinu u Nišu daje nam za pravo da tvrdimo da je pretreniranost disfunkcija organizma na fizičke napore koji nisu adekvatno dozirani na trenutne funkcionalne mogućnosti sportista.

Sindrom pretreniranosti najčešće se javlja kao posledica napornih i monotonih treninga. U analizama koje su izvršili sportski lekari i treneri konstatuje se veća prisutnost pretreniranosti u individualnim sportovima, posebno snage i brzine, kao i u anaerobnim sportovima u odnosu na aerobne sportove.

Simptomi koji su karakteristični za pretreniranost (poznati u literaturi)

• neraspoloženje i odsutnost želje za treningom
• velika nervoza i napetost
• loš san, gubitak težine i apetita
• sukcesivno opadanje rezultata
• povišenost bazalnog metabolizma koji se javlja u kasnijem periodu
• primetno povećanje pulsa sa sporadičnim povećanjem krvnog pritiska. Puls je povećan zbog promene parasimpatičko-simpatičke ravnoteže, koja je pomaknuta prema parasimpatičkom tonusu, a u ovom trenutku je pomaknuta obrnuto prema simpatičkoj strani. Vagotonija prestaje da bude dominantna, a srčana frekfencija posle opterećenja je viša, što za posledicu ima subjektivne tegobe (probadanje u predelu srca, lupanje srca i ponestajanje daha)
• vitalni kapacitet se smanjuje
• promene na EKG-u i to promene T-talasa koji se smanjuje, ili je negativan, eksrasistolija i aritmija u miru i kod opterećenja, a to sve usled pojačanog dejstva simpatikusa
• pojačana diureza u noćnim časovima, bledilo kože i iznenadno javljanje znojenja
• povrede kod ovih sportista su češće
• pojava leukocitoze
• vreme neuro - mišićne reakcije je produženo
• kod sportistkinja često dolazi do poremećaja menstrualnog ciklusa

Wolf ističe da pretreniranost nastaje kod sportista sa izraženim neurovegetativnim i hipertireotičnim predispozicijama, kod sportista snage i brzine, kod rane specijalizacije mladih sportista koji nemaju rekreativne sportske aktivnosti, kod ambicioznih učenika i velike preopterćenosti školskim obavezama i željom za postizanjem vrhunskih rezultata, kod neadekvatne ishrane, uzimanja gaziranih napitaka i prekomernog degustiranja kofeina putem kafe.

Noker u prvi plan ističe pravilan plan trenažnog procesa za duži period. Nagli usponi i povećanje funkcionalne sposobnosti sa sobom nose veliku opasnost od pretreniranosti.

Temperament je kod sportista bitan kada analiziramo pojavu pretreniranosti. Flegmatični tipovi sporije ulaze u vrhunsku formu u odnosu na kolerične tipove koji brzo postižu formu, jer je njihov nervni sistem jako osetljiv, pa samim tim i opasnost od pretreniranosti je veća.

U sportsko - medicinskoj praksi razlikujemo dva tipa pretreniranosti:

Bazedova, simpatička pretreniranost

Dominantnost čini kompleks kliničkih simptoma i to:

• lako zamaranje
• poremećaj sna
• razdražljivost
• smanjenje telesne mase
• slabiji apetit
• razne vrste znojenja (noćno znojenje, znojenje ruku)                                                                                       
• glavobolja
• bledilo
• pojava podočnjaka
• lupanje srca
• nelagodnost u predelu srca praćena probodima
• promene ritma srca i ubrazani puls
• povećeni bazalni metabolizam
• blago povećanje temperature
• promene na koži (jasno crvenilo)

Ova pretreniranost se zove još i pretreniranost prvog tipa gde dominira napetost simpatičkog nervnog sistema sa pojavom agitacionog kompleksa koji se manifestuje nedovoljnim uzdržavanjem. Dominiraju nekontrolisane reakcije na slušne sadržaje, pojava nekontrolisanih pogrešnih reakcija kao i skraćeno vreme reakcije. Posle opterećenja dolazi do laganog vraćanja pulsa na normalne vrednosti. Ovaj tip pretreniranosti karakterističan je po tome što se sportista oseća bolesnim i nesposobnim za trenažni proces.

Adisonizam, parasimpatikotonija - Pretreniranost drugog tipa

Kod ovog tipa simtomi nisu tako jasni kao kod prvog tipa. Sportista ih kod mirovanja i pri lakšem opterećenju gotovo i ne primećuje. U ovom stadijumu karakteristično je da i pored forsiranog treninga dolazi do stagnacije i opadanja rezultata.

Simptomi su:

• vrlo izraženo brzo zamaranje
• normalan san i apetit
• telesna masa
• bazalni metabolizam

· teperatura tela se ne menjaju

Javljaju se blage promene dijastolnog pritiska, dok su neuro mišićne reakcije normalne ili blago produžene. Česte su prehlade zbog oslabljenog imunološkog statusa organizma.

Fiziologija fizičkog napora sportiste veoma je kompleksna

Običan čovek kod normalnog fizičkog napora angažuje oko 10 – 20% svojih maksimalnih mogućnosti, dok kod najtežih fizičkih naprezanja angažuje 35 – 40%.
Sporitsts' nourishment has to be various and controlled. Especially look back at the vitamines.
Znajući ove parametre, prema nekim našim istraživanjima, kod sportiste se najčešće koristi opterećenje između 40 – 60% u trenažnom procesu, dok u takmičarskom delu ova potrošnja se maksimalno kreće do 80% kod postizanja vrhunskih rezultata. Po nekim autorima opterećenje od 90% i više se smatra nefiziološkim stanjem (patološkim). Ova opterećenja u sportu su moguća samo uz uzimanje stimulativnih sredstava, doping, koja na veštački način otklanjaju umor kod sportista i teraju ga na napore koji nekada imaju i letalan završetak. Opisani su slučajevi da kod iskorišćenja 100%  fizičkih mogućnosti (spasavanje iz ledene vode ili visokih planina), gde je snaga potpuno iscrpljena, dolazi do fatalnog završetka zbog popuštanja mehanizma stres reakcija organizma (nakon nekoliko minuta od spasavanja).

Najbitnije je konstatovati da pravilno doziranim treningom kod zdravog utreniranog sportiste apsolutno ne može da dođe do smrti. Uzimanje doping sredstava, kao i faktori iscrpljenja organizma u kombinaciji sa vrućinom (toplotni udar), napor u kombinaciji sa hladnoćom (alergijski kolaps na hladnoću), napor u kombinaciji sa smanjenom koncentracijom kiseonika na visokim planinama (ortostatski kolaps na visokim planinama) može da izazove i smrt kao kod davanja doping sredstava.

Poznate promene organizma nastale usled nefiziološkog napora izazivaju kolapse različitih etiologija i to: kolaps od iscrpljenosti (dolazi do potpune iscrpljenosti glikogena u mišićima, jetri i srčanim mišićima. Kod vrhunskih sportista ređe srećemo ove pojave zbog povećane funkcionalne sposobnosti, a imaju i povećanu produkciju nekih hormona i fermenata, kao npr. stimulacija nadbubrežne žlezde od strane prednjeg režnja hipofize).

Kod slabo i neredovno treniranog sportiste često srećemo kolaps iscrpljenosti., kolaps zbog presunga (srećemo kod ronilaca bez aparata i plivača usled jakog napora muskulature i povišenog intratorakalnog pritiska u ekspirijumu, pojave smanjene saturacije krvi i kiseonika, što najčešće dovodi do gubitka svesti pa i smrtnog ishoda). U literaturi su opisani i kolapsi usled hipoglikemije, kao i vazomotorni kolaps.

Pretreniranost, hronični umor i kompleksno stanje akutne slabosti ruski autori opisuju kao sportsku bolest koja se pojavljuje iznenada i akutnog je toka. Javlja se kod neutreniranih sportista kod kojih kod većih fizičkih napora može zajednički da izazove hipoksiju hipoksemiju i hipoglikemiju, a kao simptomi javljaju se: vrtoglavica, akutna slabost, nesiguran hod, mučnina, bledilo i povraćanje. Ove pojave zavisnosti od iscrpljenosti traju od nekoliko sati do dva ili tri dana.

Preventiva pretreniranosti

• Selekcija sportista u najmlađem uzrastu i pravo usmerenje prema sportu koji najviše odgovara (neophodna konsultacija sportskog lekara i celog tima stručnjaka, jer je to osnov budućih uspeha i neuspeha sportiste)
• Formiranje stručnog tima koji će voditi trenažni proces sportiste, odnosno ekipe (trener, sportski lekar, maser, kondicioni trener)
• Sagledavanje individualnih i ekipnih sportova sa posebnog aspekta
• Priprema programa dnevnog, nedeljnog, mesečnog i godišnjeg treninga koji je kompatibilan sa takmičarskim kalendarom
• Trening dozirati (kvantitet treninga) prema funkcionalnim potrebama sporta (aerobni i anaerobni sport), prema uzrastu sportista, kao i prema rangu takmičenja
• U toku kalendarske godine organizovati najmanje tri pregleda sportista u referentnim ustanovama (sportskim dispanzrima, ambulantama i slično) i to: pre početka zimskih priprema (decembar), pred početak prolećnog dela takmičenja (februar, mart) kao i na kraju takmičenja (juli - avgust). U individualnim sportovima lekarske preglede usmeravati prema kalendaru takmičenja i početku pripremnog prioda za tu kalendarsku godinu
• Ishrana se određuje precizno prema sportu, prema individui sportiste  bilo u individualnom ili ekipnom sportu
• Obavezno uzimanje tečnosti (vode) zbog velikog značaja vode u vezivanju glikogena -  2,7ml vode vezuje 1gr glikogena
• Dozirano uzimanje vitamina i minerala u cilju vitaminizacije i mineralizacije, a sprečavanje devitaminizacije i demineralizacije koje štetno deluju na rezultate i zdravlje sportista
• Adekvatna sportska oprema za treninge i takmičenje u odnosu na klimatske faktore i uslove sportskog borilišta
• Adaptacioni mehanizmi za takmičenje na drugim kontinentima

Pretreniranost na osnovu naših iskustva

Loša selekcija sportiste na početku karijere

Deca koja apsolutno nemaju predispozicije za pojedine sportove počinju sa treningom zbog želje svojih roditelja (najčešće), zbog drugova iz škole i slično. Posle izvesnog perioda i loših rezultata prelaze na drugi sport i tako u nedogled, a rezultati su slabi. Organizam nema sposobnost da apsorbuje fizičke napore i kao završna faza javlja se pretreniranost i odlazak iz aktivnog sportskog života još u ranoj mladosti.

Rani početak bavljenja sportom (obično između 5 i 7.godine) i to najčešće tenis, gimnastika, plivanje, fudbal - Kada bi se sve ovo shvatilo kao igra ne bi bilo ni tako loše, ali od početka se deci nameću takve obaveze koje ona ne mogu ni fizički ni psihički da izdrže i sa početkom aktivnog takmičenja prestaju da se bavlje sportom kada duboko uđu u fazu pretreniranosti sa klasičnim kliničkim simptomima.

Pogrešno urađen godišnji kalendar treninga, gde su dnevni, nedeljni i mesečni programi treniranja apsolutno u koliziji sa takmičarskim kalendarom, a takav tip treninga prelazi okvire mogućnosti sportiste.

U samom startu nerealno postavljeni zahtevi za  postizanje dobrih takmičarskih rezultata za koje ne postoje realne funkcionalne i fizičke osnove:

• Loša doziranost treninga u odnosu na uzrast i nivo takmičenja
• Neadekvatna ishrana (unos osnovnih sastojaka ugljenih hidrata, masti i belančevina), kao i nedovoljno uzimanje vitamina, minerala i tečnosti
• Neadekvatni uslovi za normalno odvijanje trenažnog procesa
• Nesportski život izazvan: uzimanjem alkohola, pušenjem, kasnim odlaskom u krevet
• Neadekvatni bioklimatski faktori (treninzi u uslovima visokih temeratura, ili obrnuto, treninzi u hladnim uslovima)
• Loš tajming slobodnog vremena sportiste
• Gubljenje samopouzdanja usled stalnih gubitaka utakmica, odnosno slabih takmičarskih rezultata
• Prehlade i infekcije gornjih respiratornih puteva, upalni procesi,nedovoljna oporavljenost i vraćanje u maksimalni trenažni proces
• Neadekvatno vreme oporavka od prethodnog treninga (posebno na pripremama; neki treneri pored dva treninga u večernjim časovima organizuju i teretanu)

Terapija lečenja pretreniranosti

Najvažnije je da se na vreme otkrije pretreniranost i da se odmah počne sa lečenjem. Prvi znakovi se najčešće teško otkrivaju na samom početku, najviše zahvaljujući neadekvatnoj saradnji u samom stručnom štabu, gde trener i doktor sa jedne strane i sportista sa druge strane nisu sinhronizovani (fizička pripremljenost), a sve iz straha sportiste da ne izgubi mesto u timu. Obično, kad se dijagnostikuje pretreniranost u individualnom sportu, daleko je lakše preduzeti odgovarajuće mere, a na prvom mestu je uraditi određena medicinska testiranja. U kolektivnom sportu opredeliti se za medicinske testove koji su odgovarajući za tu sportsku granu (obavezno istestirati celu ekipu i uporediti rezultate).

U zavisnosti od pretreniranosti (kojoj grupi pripada) obavezno smanjiti intenzitet treninga, dozirati ponavljanje serija na osnovu pulsa sportiste i praviti veće pauze između ponavljanja serija. Promeniti vežbe koje su bile dominantne u prethodnom periodu, izbeći monotonost treninga.

Ako je u pitanju Bazedova - simpatička pretreniranost, prekinuti potpuno sa treningom dve do tri nedelje uz promenu mesta boravka. Takođe, dobra je varijanta sa aktivnim odmorom u prirodi, na planini, pored jezera, reka i slično. Koristiti blage masaže, fizikalne tretmane, saune. Ishranu obogatiti esencijalnim amino - kiselinama posebno valinom, lecitinom i izolecitinom. Uzimati veće koncentracije vitamina C, vitamina E, B-komleksa, a posebno vitamina B6. Uzimati minerale kalcijum i magnezijum u odnosu 2 prema 1.

Ako je pretreniranost parasimpatičkog tipa oporavak je brži čak, u nekim slučajevima, uz blagu korekciju trenažnog procesa, sportista se vraća sportskim aktivnostima za nekoliko dana.