Autor: dr sci.med. Milorad Jerkan    

Description: Description: Description: žena-i-sportJedan period istorije ljudskog roda pripadao je ženi. Žena je vladala i bila oslonac celog sitema (epohe). U matrijahartu, dominirala je u društvu i sve najvažnije odluke samostalno je donosila. Brinula se o porodici, hranila je. Muškarci su u tom periodu bili osobe drugog reda zaduženi za reprodukciju vrste. Ženine funkcionalne, psihofizičke  i biološke odlike menjale su se pod uticajem promena u društvu kao i sredine i načina života, u kojem su živele.

Precizne podatke o aktivnom pojavljivanju žene u sportu nemamo, ali neki istoričari, a i sportski analitičari vezuju to za kraj 19. i početak 20. veka i to na dvorovima bogataša. Analitičari tvrde da su prvi sportovi kojima su se žene bavile bili jahanje, dobacivanje lopte, razne vežbe oblikovanja tela, tenis, a da je ženski sport dobio pravo na svoje bitisanje početkom 20. veka, kada su počela i zvanična takmičenja u ženskim sportovima. Bavljenje sportom i telesnim vežbanjem u suštini je bilo dozirano, a osnova ženinog života bilo je materinstvo i nastavak ljudske vrste.

Morfološke karakteristike

Žensko novorođenče, u odnosu na muško, ima nešto manju visinu koja se do doba puberteta zadržava u istom odnosu. U adolecentnoj fazi kod devojčica dolazi do ubrzanijeg rasta u odnosu na dečake. Sa polnim sazrevanjem muškarac biva višlji, i ta razlika u visini iz godine u godinu se povećava i dostiže visinu i do 10 cm.

Muški trup je nešto manji od ženskog trupa gde su kao parametri uključeni: dužina glave, vrata i trupa (princip merenja je sedeća visina), dok je dužina donjih ekstremiteta kod muškarca duža nego kod žena.

Težina kod ženskog novorođenčadi je nešto manja u odnosu na muško novorođenče. Kao kod visine tela, ova razlika se zadržava, samo u jednom kratkom periodu adolescencije. Devojčica prestiže težinu mukarca, da bi se telesna masa promenila polnim sazrevanjem muškarca. Kod odraslih osoba ta razlika se kreće od 8 do 12 kg.

Telesna visina i za telesna masa kao i ostali antropometrijski parametari bitno se razlikuju kod muškarca i žena koji se ne bave sportom i sportista gde su u zavisnosti od sporta i telesna masa i telesna visina veći .

Širina ramena

U našim istraživanjima, u periodu od 2.000 godine do 2008. godine, širina rmuških ramena je u proseku od 39 do 44 cm, a kod žena se ona kreće od 37 do 40 cm. U dosadašnjoj praksi, kod muškarca, Description: Description: Description: sportširina ramena u  proseku je iznosila  8 cm, a kod žene 35 cm.

Širina karlice                                                                                                  

U našim istraživanjima, širina karlice muškarca i žene sportista je identična ljudima koji se ne bave sportom, ali uzimajući u obzir visine tela obe populacije i upoređivanjem, dolazimo do zaključka da je širina karlice kod žene znatno šira, i kod žena koje se ne bave i koje se bave sportom.
Širina karlice ne utiče na menstruaciju, bez obzira na to da li se žena bavi sportom ili ne. Menstrualni problem povodi se u vezu sa nekim drugim pojavama, nikako sa veličinom karlice.

Širina kukova

Približno su jednake, ali po rezultatima koje smo dobili, veća je kod žene nego kod muškarca, ali razlika nije znatna. Relativna širina kukova u odnosu na visinu tela ili širinu ramena izrazito je veća kod žena, što potvrđuju naša antropometrijska merenja ovih parametara u poslednjih nekoliko godina u dispanzeru za sportsku medicinu u Nišu.

Obim tela

Postoje drastičnije razlike koje su cikličnog karaktera nastale usled hormonalnih promena tokom razvoja žena i muškaraca. Klasična istraživanja većeg broja autora ukazuju na to da je obim grudi muškarca u proseku 88 cm (u našim istraživanjima kod sportista kadeta, omladinca i seniora kreće se od 84 cm do 98 cm), dok kod žena on iznosi 83 cm, (u našim istraživanjima kreće se od 74 do 85 cm zavisno od starosti i hormonalnog statusa. Upravo zbog toga često zapažamo da bitnih razlika između kadetkinja i omladinki i nema.)

Svi ostali parametri koje smatramo bitnim za morfološke karakteristike žena i muškaraca vršena su u cilju naučno istraživačkih radova u poslednjih pet godina, pa se ovi podaci mogu smatrati validnim za nišavski okrug.

Sport ima veliki uticaj na morfološke karakteristike žena počev od antropometrijskih, funkcionalno - respiratornih, endokrinih, hormonalnih do lokotomotornih, u pozitivnom morfološkom statusu.

Funkcionalne karakteristike žena

Kroz telesni razvoj dolazi i do promena funkcionalnih karakteristika kod žena. Analizirajući ovu temu polazimo sa aspekta žene koja se bavi sportom i žene koje se ne bave sportom. Ove podatke koristio sam iz istraživanja autora koji su ih objavili. Naša istraživanja, a u vezi sa ženama koje se bave sportom, izvršena su kod sportskih ekipa iz nišavskog okruga, a članovi su opštinskog, republičkog i saveznog ranga.

Apsolutni primitak kiseonika pri mišićnom radu neutrenirane muške osobe veći je u odnosu na ženske osobe iste uzrasne grupe, i raste do završetka ostifikacionog perioda. Kod odrasle žene ova vrednost iznosi 2,9 lit/min a kod muškarca 4,11 lit/min. Kod sportista ove vrednosti su date (na tabelama 1 i 2) baza uzrastne kategorije: kadeta, omladinaca i seniora ženskog i muškog pola i konstatujemo da je kod sportista razlika u aerobnoj sposobnosti muškarca i žene mnogo manja, i kreće se od 8 % do 12 %, u korist muškarca, što ukazuje na pozitivan uticaj sporta na ženski organizam. Kod osoba koje ne treniraju ove vrednost se kreću od 20% do 25% u korist osobe muškog pola.  

 

Godine starosti

Nivo aerobne sposobnosti

Odličan

Prosečan

Slab

14-16

50-55

45-49

<44

17-18

56-60

50-54

<49

>19

61-65

55-59

<54

 

Tabela 1. Nivo aerobne sposobnosti sportistkinja na teritoriji regiona Niš na osnovu Astrandovog testa u periodu 2002 - 2008.godine prema uzrastu

Godine starosti

Nivo aerobne sposobnosti

Odličan

Prosečan

Slab

14-16

55-60

50-54

<49

17-18

61-65

55-59

<54

>19

>65

60-64

<59


Tabela 2. Nivo aerobne sposobnosti sportista na teritoriji regiona Niš na osnovu Astrandovog testa u periodu 2002 - 2008.godine prema uzrastu

Frekfenca pulsa

U proseku, kod aktivnih sportiskinja frekfenca pulsa se kreće kod seniorki između 62 - 70 otkucaja u minuti, kod omladinki između 72 - 80 otkucaja u minuti, a kod kadetkinja između 76 - 86 otkucaja u minuti. Imajući u vidu da su ovde uzeti i aerobni i anaerobni sportovi mogućih odstupanja od 5 do10 % je apsolutno moguće.

Kod osoba koje se ne bave sportom vrednosti su: težina srca po raznim autorima je za 10 - 20%  manja kod žena u odnosu na muškarce, međutim, u peridu starosti ova vrednost se izjednačuje.

Disanje se menja kroz telesni razvoj

U ranom detinjstvu deca imaju trbušni tip disanja, dok kod odraslih žena preovladava grudni način disanja. Kod žena sportista najčešće srećemo mešoviti način disanja - grudno trbušni. Frekvencija disanja kod žena u miru iznosi od 16 do 18 dok kod muškarca 14 do 16. Volumen vazduha kod žene iznosi nešto manje od 450 cm3, a kod muškarca u istim okolnostima oko 500 cm3.

Vitalni kapacitet žena u odnosu na muškarca konstantno je manji, kod odraslih osoba manji je za oko 800 m3, po našim istraživanjima kod kadeta je veći za oko 20%, kod omladinaca za oko 25%, a kod seniora između 25 i 35% u odnosu na žene sportiskinje, iste uzrasne kategorije.

Plućna ventilacija u miru kod žena iznosi oko 4,5 do 6,5 lit/min, a kod muškarca 6 do 8.lit/min, u periodu polnog sazrevanja  devojčice imaju veće vrednosti, da bi sa početkom polnog sazrevanja muškarca povećanja plućne ventilacije kod muškaraca.

Hematološke vrednosti

Razlikuju se ženske od muških, tako na 100 ml krvi kod muškarca, hemoglobina ima 18 gr - po nekim istraživanjima i više, dok je kod žena taj broj 14 grama. Celokupna količina krvi kod žene iznosi 1/15 težine tela, dok kod muškarca iznosi 1/13 telesne težine.

Anatomske karakteristike žena

Analizirajući status koštanog sistema mišićne muskulature i potkožnog masnog tkiva kod žena, dolazimo do saznanja da se dosadašnje činjenice drastično menjaju. Sa profesionalizacijom sporta u poslednjih dvadeset godina prošlog veka, kod žena se broj trenažnih procesa povećava, našin ishrane se menja, kao i svi već nabrojani parametri koji direkno utiču na konstitucionalni status žene sportiste.

Kosti

Konstitucija žene u odnosu na muškarca je manja, pa samim tim i lakša i nežnija. Od celokupne telesne težine, oko 16 % pripada koštanom aparatu, dok kod muškarca ova vrednost iznosi oko 18 %. Najkarakterističnija razlika u anatomskom smislu između žene i muškarca je specifičnost građe karlice i celog karličnog pojasa.

Description: Description: Description: kosti-zenaKarlica kod žene je je široka i niska, dok je kod muškarca uža i viša. Karlični ulaz na horizontalnoj ravni veći je kod žena nego kod muškaraca. Pravi prečnik karlice (conjuktura vera) koji predstavlja udaljenje promontorijuma do sredine simfize. Ovo ističemo zbog velikog značaja porođajnog kanala kod žena. Sam položaj karlice i kraće butne kosti konvergira sa kolenima pod drugim uglom nego kod muškaraca. Položaj donjih ekstremiteta, manji ugao vrata butne kosti, direkno utiče na statiku i motoriku, pa se često u ranijim analizama, slabiji sportski rezultati u odnosu na muškarce pripisuju ovoj anatomskoj razlici.

Primera radi, sveski rekord u skoku u vis kod muškaraca je danas skoro za  35 cm veći nego kod žena,  skok u dalj za skoro 1,5 metara, a u trčanju ove vrednosti su znatno više izražene (u ranijem periodu ove razlike su bile i drastičnije).

Kod gornjih ekstremiteta kod žena hiperekstenzija ruke u laktu kada se podlaktica nalazi u supinaciji, za 10 do 15 % je manja nego kod muškarca, kod koga je ova podlaktica skoro u produžetku ose nadlaktice. Sve ovo potvrđuje se i na sportskim terenima gde su rezultati u bacačkim disciplinama drastično manji.

Muskulatura

Kod žena iznosi oko 36 % ukupne telesne mase, dok kod sportiskinja po našim istraživanjima iznosi oko 40%. Kod muškaraca iznosi oko 42%, a  kod sportista oko 50%. Sama muskulatura žene je gracilnija, dimenzije mišićnih ćelija su manje  u odnosu na muškarca.

Masno tkivo

Kod žena, masno tkivo od 18%  celokupne telesne mase zastupljenije je nego kod muškarca gde iznosi 12%. U istraživnjima koja su rađena, masno tkivo ima jednu od dominantnih uloga u istaživanju. Ovo zbog toga što se smatra da brzina, okretnost, snaga i izdržljivost su u proporcionalnom odnosu sa količinom masnog tkiva.

Od rasporeda masnog tkiva umnogome zavise sportski rezultati. Kod žena, masno tkivo je najviše locirano u predelu mlečnih žlezda, u donjim ekstremitetima krsta, kukovima, sedalnom predelu i oko butina (na prednjoj strani). Kod muškarca, u principu ono je na gornjim ekstremitetima.

Polne karakteristike žene

Razvoj žene i njeno sazrevanje odigrava se pod uticajem polnih hormona na organizam u celini. Ženu u ovom periodu prolazi kroz tri perioda:

Pregenitalno doba

Doba polne nezrelostii obuhvata period prvog detinjstva koje je po polnim karakteristikama apsolutno neutralno, jer polni organi kod devojčice rastu, ali u samoj funkciji miruju. Drugo detinjstvo (polna diferencijacija) počinje obično između 7 - 8 godine i traje do perioda između 12 i 14 godine.

Genitalno doba

Period od prve ovulacije i prve menstruacije do poslednje ovulacije i poslednje menstruacije odnosno klimaksa (klimakterijuma).

Postgenitalno doba

To je period polne uvenuloti odnosno, završetka klimakterijuma. Dolazi do regresivnih i atrofičnih promena na genitalnim organima. Dolazi do promena na genitalnim organima, nastaju procesi kojima su zahvaćene  sekundarne polne karakteristike, žene dobijaju osobine koje po mnogo čemu podsećaju na muškarce.

Fizičke sposobnosti žene - brzina, izdržljivost i snaga

Sve pobrojane karakteristike poredili smo sa muškarcima

Brzina

Brzina kod žena u svim telesnim razvojima je manja nego kod muškarca. Od perioda puberteta, ova razlika je nešto manja, i sve se više smanjuje sa većom profesionalizacijom u ženskom sportu. Kod pionira je za nijansu veća, kod juniora veća, dok se kod seniora povećava ali ne za onoliko koliko je to ranije bilo (zbog malopre navedene konstatacije). Iz ovoga ipak, možemo da konstatujemo da se brzina povećava sa starošću sportista u korist muškaraca.

Izdržljivost

Kao i kod brzine tako i kod izdržljivosti, muškarac je u prednosti. Analizom funkcionalnih testova Astrand je konstatovao da su aerobne sposobnosti do puberteta skoro izjednačene, a da je sa godinama ta razlika veća i iznosi 25 - 30 %, što ukazuje da žene nemaju iste mogućnosti za dugotrajne napore, ali ih ova istraživanja apsolutno i ne isključuje.

U našim istraživanjimadošli smo do rezltata koje smo već u prethodnom delu objasnili. Suštinski, ova fizička predisponiranost žene podelila je naučnike u tome kolika je štetnost prevelikog fizičkog naprezanja. Naše mišljenje je da usled već poznatih poremećaja u hormonalnom statusu (poremećaj menstruacije) treba izbegavati sportove gde je dominantna karakteristika izdržljivost.

Snaga

Sama razvijenost ženskog organizma - koštani, muskularni,  u odnosu na muškarca ukazuje na manju snagu u odnosu na muškarca. Ovu kategoriju najlakše je posmatrati u atletskoj bacačkoj disciplini gde preko dinamometrijskog merenja snage atletičara tačno utvrđujemo da je snaga kod muškarca veća. Žene koje se bave spotom gde dominira snaga treba uvek da budu pod strogom kontrolom sportskog lekara i doziranim intenzitetom.

Posebno oprezne žene moraju da budu u teretani zbog toga što dolazi do promena na karlici, javlja se jače isturanje promobtorijuma (koga grade prednja ivica prvog pršljena krsne kosti i poslednji slabinski živac) prema napred. Dolazi do smanjivanja širine karlice, što kod porođaja može imati teške posledice (neke studije ukazuju da su žene sa uskom karlicom u 80% slučajeva u toku puberteta radile teške fizičke poslove).

Vežbe snage sa izrazitim karakterom izazivaju i povećan intraabdominalni pritisak. Ovim dolazi do zastoja krvi u maloj karlici, Description: Description: Description: zena-i-sportte lakše nastaju krvarenja i zapaljivi procesi. Materica menja položaj zbog preopterećenja vezivno mišićnog aparata koji održava matericu u fiziološkom položaju,  što je još jedna od posledica koje pri porođaju može da ima negativni efekat.

Zbog opasnosti izlaganja teškim fizičkim naporima, u mnogim zemljama evropske unije kao i u Americi određene su tačne norme težina sa kojima žena sme da radi i one se kreću od 7 do 23 kg.

Nagli skokovi i potresi mogu imati sličan uticaj na karlično dno i na povećanje intrabdominalnog pritiska. Zbog toga u sportu, veoma često srećemo neželjene posledice kod žena zbog nepoštovanja propisanih normi lekara a posledica može da bude sterilitet, težek porođaj i slično.

Okretnost

Vežbanjem, okretnost mnogo može da se popravi i specifičnost je u tome da devojčice u ovom segmentu mnogo brže napreduju od muškarca. Ovaj trend se nastavlja i u kasnijiem uzrastu. Kod mnogih sportova gde dominira okretnost, devojčice lakše ovladavaju tehnikom, kao i u aktivnostima gde se zahteva preciznija kordinacija i ritam, ali se brže zamaraju pri mišićnom naporu većeg intenziteta ili veće dužine trajanja. Oporavak je duži nego kod muškaraca.

Menstruacija i telesna aktivnost

Menstruacija se kasnije javljaju kod devojčica koje se bave sportom - one je najčešće dobijaju u periodu između 12. i  14. godine života. (po Medvedu), a na osnovu naših iskustava javlja se nešto ranije između 10,5 - 12.  godine u zavisnosti od sporta i od početka kada su počele sa aktivnim treningom. Veća fizička opterećenja kako smo već konstatovali, direkno utiču na pojavu menstruacije. U razvijenim zemljama evropske unije menstruacija se javlja između 11 - 12 godine - kod sportiskinja.

Mnogi autori su pokušavali da odrede kada sportiskinja postiže najbolje rezultate da li u estrogenskoj ili progesteronskoj fazi. Description: Description: Description: \\pc-01\f (d)\Udruzenje Sandra\za lekare\Zena-i-sport-3108-s13-content_files\VG9rb20gZGV0aW5qc3R2YSBkZXZvasSNaWNhIHN0dmFyYSB2ZW9tYSBtYWxl.pngMedved tvrdi da drugi dan od početka menstruacije počinje porast sposobnosti koja traje do prve nedelje nakon menstruacije do ovulacije (znači estrogenska faza stimulativno deluje na postizanje dobrih rezultata).

Za vreme menstruacije dobri rezultati se dobijaju gde je dominantnost brzinska reakcija, a slabi rezultati kod sportova koji zahtevaju mirnoću, koncentraciju i sigurnost. Za vreme menstruacije, fizičke sposobnosti kod nekih žena su smanjene za samo 25 %, kod nekih za 50%, a kod nekih za 25% povećana (ovo je samo individulana podela, a odstupanja su moguća).

Analizirajući iskustva u svetu i kod nas, najpovoljnije vreme za postizanje vrhunskih rezultata je posle menstruacije, a najslabiji rezultati se postižu pre dobijanja menstruacije. Mnogi su analizirali funkcionalne i neke organske promene kod sportiskinje i njihov uticaj na menstruaciju.

Rezultati su negativni i direkno ne utiču na menstrualni ciklus:

U našim ciljnim istraživanjima gde su obuhvaćene po pet sportiskinje različitih sportskih disciplina (atletika, košarka, rukomet, fudbal, tenis i stoni tenis) uzrasta 17 godina urađeni su Astrand testovi pre mentruacije (tri dana) za vreme menstruacie (treći dan) i posle menstruacije (tri dana). Konstatovali smo da je aerobna potrošnja pre menstruacije za 14,2 % manja u odnosu na test koji je rađen za vreme menstruacije, a da je za 18,6% manja u odnosu posle tri dana od menstruacije. Najbolje rezultate smo dobili tri dana posle menstruacije. Kod izbora sportiskinja namerno smo uzeli sportove brzine, snage, izdržljivosti i okretnosti.

Ova istraživanja smo radili jer smo želeli da odredimo sportski prag treninga i takmičenja kad je menstruacija prisutna kod sportiskinja. Bol prvih dva dana kod sportiskinja za vreme ciklusa je jak, menstruacija je obilna i u tom periodu trenažni proces je skoro stopiran, kao i kod upalnih procesa genitalnih organa sportiskinje. Posle ovog perioda fizička aktivnost se normalizuje i dobija sve odlike planskog treninga i takmičenja.

Rezime je: za vreme menstruacije fizička opterećenja su dozvoljena, ali umerenog intenziteta, a takmičenja u principu nisu poželjna (postizanje realnih rezultata su onemogućeni) i o tome treneri i specijalisti sportske medicine treba da obrate pažnju (obavezno vođenje kalendara - kartona za svaku sportiskinju sa tačnim podacima o vremenu dobijanja, trajanju menstruacije, psihofizičkim karakteristikama i postizanju takmičarskih rezultata)

Ambicije sportista i zahtevi ekipe često idu iznad ovih principa, pa se pojavljuje fenomen individualnosti koja najkraće znači ko može i hoće neka trenira, ako ne može - dobija poštedu. U ovom delu ipak neophodna je i konsultacija ginekologa.

Mnoge svetske vedete znajući periode kada postižu vrhunske rezultate (veliki uticaj hormonalnog statusa) sklone su da hormonalnim preparatima pomaknu menstruaciju, kako bi postigle željene rezultate. Za ovakav pristup sportiskinja mora da ima veliki razlog, jer jednom poremećeni hormonalni ciklus je opasnost prerastanja u stalno.

Medved preporučuje sledeća pravila

Način na koji može da se izazove ili da se odloži menstruacija je uzimanje kontraceptivnih preparata koje su hormonskog sastava. Do odlaganja ili prevremene menstruacije u novije vreme direkno utiču i nedozvoljena peptidna hormonska sredstva koja se najviše daju u cilju povećanja celokupne sportske sposobnosti i postizanja boljih rezultata, ali kod žena dugotrajna upotreba može da izazove teške organske poremećaje počev od steriliteta preko hepatita do slabljenja imuniteta, a takođe može da doživi i doživotnu ili vremensku diskvalifikaciju zbog uzimanja nedozvoljenih stimulativnih sredstava.(više opisano u doping u sportu).

Funkcionalni poremećaji u ženskom sportu za vreme menstrualnog ciklusa u poslednjih dvadesetak godine sa  profesionalizacijom u sportu su se skoro izgubili, a pojedini slučajevi koji se javljaju uspešno rešavaju klupski lekari a i sami sportisti, na osnovu svog iskustva.

Trudnoća

Već su do sada opisane anatomske razlike između sportista muškog i ženskog pola, ali najvažniju fiziološku diferencijaciju pod uticajem bioloških faktora i ulogom žene u materinstvu nismo obrazložili. To je trudnoća.Telo žene je svake 4. nedelje, od prvog dana zrelosti do menopauze, posteljica je u stanju pripravnosti za prihvatanja ploda sa svim funkcionalnim promenama koji se u tom trenutku počinju da se odigravaju.

Description: Description: Description: \\pc-01\f (d)\Udruzenje Sandra\za lekare\Zena-i-sport-3108-s13-content_files\VHJ1ZG5vxIdhIHRyZWJhIGRhIGJ1ZGUgamVkYW4gb2QgbmFqbGVwxaFpaCBw.pngOsim prisutnog ploda kod žene dolazi do povećanja veličine materice za 20 puta, mišićna vlakna se produžuju za 10, a debljina za 5 puta. Dojke se skoro dvostruko povećavaju, da bi sve ove promene nakon 6 nedelja od porođaja nestale. Od anatomskih promene najveće se dešavaju na karlici gde dolazi do olabavljivanja zgloba simfize što širi taj zglob i dolazi do pomeranja stidnih kostiju po dužini, ove anatomske promene izvesno vreme posle porođaja ostaju , ali posle više porođaja one mogu ostati trajne. Može doći i do omekšavnja intravertebralnog diskusa usled slabljena intravertebralnih i paravertebralnih mišića kao i do slabljenja m. rectusa abdominalisa i m.iliopsoasa, koji pre početka trenažnog procesa treba ojačati da ne bi došlo do većeg broja povreda koje ova grupa mišića može da izazove.

Sve trudnice treba da vežbaju

Rekreacija sa ograničenim pokretima bez naglih i jakih skokova kao i povećanje telesne mase maksimalno do 16kg, apsolutno nema nikakvu kontraindikaciju, već je i poželjna radi kasnijeg porođaja. Posebno psihofizičko stanje i priprema trudnice na aktivnosti je veliki pomak. Nakon toga slede vežbe ritmičke gimnastike vežbe disanja i slično.

Izbegavati vožnju bicikle, alpinizam skijanje na vodi i sve igre sa loptom zbog mogućnosti potresa tela. Kod svih rizičnih trudnoća treba konsultovati ginekologa i mirovati. U periodu trudnoće sva sportska takmičenja su kontraindikovana.

Porođaj i babinje

Pravilan trenažni proces i jačanje mišićne muskulature koji postaju elastičniji i rastezivljiji porođaj sportiste čini lakšim bržim i sigurnim. Nekadašnja shvatanja da usled rigiditeta mišićne muskulature u predelu karličnog dna, dolazi do otežanog porođaja nema potvrde u praksi pa je samim tim i ovakva tvrdnja neosnovana. Za vreme porođaja veliku ulogu imaju trbušni mišići koje sportisti imaju dobro razvijene. Za sam čin porođaja mnogo je bolja snažna muskulatura od slabe mlitave koja često može da zakaže i porođaj učini mnogo težim.

Na zapadu je uvedena poseban tretman učenja disanja trudnica koji se pokazao izuzetno produktivnim jer su porođaji lakši i sigurniji.

Posle porođaja period tzv. Babinja kod sportiskinja treba odmah početi sa laganim vežbama u krevetu, kasnije lagano početi sa rekreativnim aktivnostima, a nakon 6 do 8 nedelja početi sa lakšim sportskim aktivnostima.

Period dojenja u principu je individualan, ali on bitno ne utiče na povratak sportiskinje na teren, čak mnogi autori ukazuju da su mnogi svetski prvaci u pojedinim kategorijama (atletika) postali posle rađanja dece.

Klimakterij i menopauza

Nastaju promene kod žene kako fizičke, tako i psihičke. Sportiskinje su aktivne do pete decenije života. Posebno ovaj period je značajan, jer sa pojavom klimakterijuma povećava se krvni pritisak, dolazi do smetnje u cirkulaciji dolazi do povećanog pritiska na srce i slično.

Zbog svega ovoga rekreativna aktivnost mora biti obavljana pod strogom kontrolom specijaliste sportske medicine. Suština je da se i u menopauzi nastavi sa fizičkom aktivnošću, jer ona ima veliki značaj na kardiovakularni, cirkulatorni i psihosomatski status žene.

 

Pretreniranost kod sportista


Autor: dr sci.med. Milorad Jerkan    

Description: Description: Description: pretreniranost-kod-sportistaProfesionalizacija u sportu i povećani zahtevi trenažnog procesa u cilju postizanja boljih rezultata sa sobom nose rizik poremećaja vitalnih funkcija u organizmu. Nepoznavanje osnovnih principa trenažnog procesa - učestalost, intenzitet i trajanje, u kombinaciji sa neadekvatnom pripremljenošću sportista i njihovim objektivnim mogućnostima izazivaju veći broj patofizioloških promena u organizmu.

Opterećenje u toku trenažnog procesa i realna mogućnost organizma često su u velikom neskladu, a kao posledicu izaziva premor, zamor, odnosno pretreniranost sportista koju neki autori nazivaju i modernom bolešću novog milenijuma (statistički podaci potvrđuju ovu konstataciju).

Pretreniranost se opisuje kao sportska bolest gde dominiraju promene u organizmu zamor mišića, a pojedini autori idu i dalje i definišu je kao oblik akutne slabosti organizma u toku povećanih fizičkih napora.

Pretreniranost se definiše kao neadekvatan fizički i psihički napor usled povećanog kvantiteta treninga (učestalost, intenzitet i trajanje).

Praćenje pretreniranosti unazad deset godina u dispanzeru za sportsku medicinu u Nišu daje nam za pravo da tvrdimo da je pretreniranost disfunkcija organizma na fizičke napore koji nisu adekvatno dozirani na trenutne funkcionalne mogućnosti sportista.

Sindrom pretreniranosti najčešće se javlja kao posledica napornih i monotonih treninga. U analizama koje su izvršili sportski lekari i treneri konstatuje se veća prisutnost pretreniranosti u individualnim sportovima, posebno snage i brzine, kao i u anaerobnim sportovima u odnosu na aerobne sportove.

Simptomi koji su karakteristični za pretreniranost (poznati u literaturi)

Wolf ističe da pretreniranost nastaje kod sportista sa izraženim neurovegetativnim i hipertireotičnim predispozicijama, kod sportista snage i brzine, kod rane specijalizacije mladih sportista koji nemaju rekreativne sportske aktivnosti, kod ambicioznih učenika i velike preopterćenosti školskim obavezama i željom za postizanjem vrhunskih rezultata, kod neadekvatne ishrane, uzimanja gaziranih napitaka i prekomernog degustiranja kofeina putem kafe.

Noker u prvi plan ističe pravilan plan trenažnog procesa za duži period. Nagli usponi i povećanje funkcionalne sposobnosti sa sobom nose veliku opasnost od pretreniranosti.

Temperament je kod sportista bitan kada analiziramo pojavu pretreniranosti. Flegmatični tipovi sporije ulaze u vrhunsku formu u odnosu na kolerične tipove koji brzo postižu formu, jer je njihov nervni sistem jako osetljiv, pa samim tim i opasnost od pretreniranosti je veća.

U sportsko - medicinskoj praksi razlikujemo dva tipa pretreniranosti:

Bazedova, simpatička pretreniranost

Dominantnost čini kompleks kliničkih simptoma i to:

Ova pretreniranost se zove još i pretreniranost prvog tipa gde dominira napetost simpatičkog nervnog sistema sa pojavom agitacionog kompleksa koji se manifestuje nedovoljnim uzdržavanjem. Dominiraju nekontrolisane reakcije na slušne sadržaje, pojava nekontrolisanih pogrešnih reakcija kao i skraćeno vreme reakcije. Posle opterećenja dolazi do laganog vraćanja pulsa na normalne vrednosti. Ovaj tip pretreniranosti karakterističan je po tome što se sportista oseća bolesnim i nesposobnim za trenažni proces.

Adisonizam, parasimpatikotonija - Pretreniranost drugog tipa

Kod ovog tipa simtomi nisu tako jasni kao kod prvog tipa. Sportista ih kod mirovanja i pri lakšem opterećenju gotovo i ne primećuje. U ovom stadijumu karakteristično je da i pored forsiranog treninga dolazi do stagnacije i opadanja rezultata.

Simptomi su:


Javljaju se blage promene dijastolnog pritiska, dok su neuro mišićne reakcije normalne ili blago produžene. Česte su prehlade zbog oslabljenog imunološkog statusa organizma.

Fiziologija fizičkog napora sportiste veoma je kompleksna

Običan čovek kod normalnog fizičkog napora angažuje oko 10 – 20% svojih maksimalnih mogućnosti, dok kod najtežih fizičkih naprezanja angažuje 35 – 40%.
Sporitsts' nourishment has to be various and controlled. Especially look back at the vitamines.
Description: Description: Description: \\pc-01\f (d)\Udruzenje Sandra\za lekare\Pretreniranost-kod-sportista-3063-s13-content_files\SXNocmFuYSBzcG9ydGlzdGEgbW9yYSBkYSBidWRlIHJhem5vdnJzbmEgaSBr.pngZnajući ove parametre, prema nekim našim istraživanjima, kod sportiste se najčešće koristi opterećenje između 40 – 60% u trenažnom procesu, dok u takmičarskom delu ova potrošnja se maksimalno kreće do 80% kod postizanja vrhunskih rezultata. Po nekim autorima opterećenje od 90% i više se smatra nefiziološkim stanjem (patološkim). Ova opterećenja u sportu su moguća samo uz uzimanje stimulativnih sredstava, doping, koja na veštački način otklanjaju umor kod sportista i teraju ga na napore koji nekada imaju i letalan završetak. Opisani su slučajevi da kod iskorišćenja 100%  fizičkih mogućnosti (spasavanje iz ledene vode ili visokih planina), gde je snaga potpuno iscrpljena, dolazi do fatalnog završetka zbog popuštanja mehanizma stres reakcija organizma (nakon nekoliko minuta od spasavanja).

Najbitnije je konstatovati da pravilno doziranim treningom kod zdravog utreniranog sportiste apsolutno ne može da dođe do smrti. Uzimanje doping sredstava, kao i faktori iscrpljenja organizma u kombinaciji sa vrućinom (toplotni udar), napor u kombinaciji sa hladnoćom (alergijski kolaps na hladnoću), napor u kombinaciji sa smanjenom koncentracijom kiseonika na visokim planinama (ortostatski kolaps na visokim planinama) može da izazove i smrt kao kod davanja doping sredstava.

Poznate promene organizma nastale usled nefiziološkog napora izazivaju kolapse različitih etiologija i to: kolaps od iscrpljenosti (dolazi do potpune iscrpljenosti glikogena u mišićima, jetri i srčanim mišićima. Kod vrhunskih sportista ređe srećemo ove pojave zbog povećane funkcionalne sposobnosti, a imaju i povećanu produkciju nekih hormona i fermenata, kao npr. stimulacija nadbubrežne žlezde od strane prednjeg režnja hipofize).

Kod slabo i neredovno treniranog sportiste često srećemo kolaps iscrpljenosti., kolaps zbog presunga (srećemo kod ronilaca bez aparata i plivača usled jakog napora muskulature i povišenog intratorakalnog pritiska u ekspirijumu, pojave smanjene saturacije krvi i kiseonika, što najčešće dovodi do gubitka svesti pa i smrtnog ishoda). U literaturi su opisani i kolapsi usled hipoglikemije, kao i vazomotorni kolaps.

Pretreniranost, hronični umor i kompleksno stanje akutne slabosti ruski autori opisuju kao sportsku bolest koja se pojavljuje iznenada i akutnog je toka. Javlja se kod neutreniranih sportista kod kojih kod većih fizičkih napora može zajednički da izazove hipoksiju hipoksemiju i hipoglikemiju, a kao simptomi javljaju se: vrtoglavica, akutna slabost, nesiguran hod, mučnina, bledilo i povraćanje. Ove pojave zavisnosti od iscrpljenosti traju od nekoliko sati do dva ili tri dana.

Preventiva pretreniranosti

Pretreniranost na osnovu naših iskustva

Loša selekcija sportiste na početku karijere

Deca koja apsolutno nemaju predispozicije za pojedine sportove počinju sa treningom zbog želje svojih roditelja (najčešće), zbog drugova iz škole i slično. Posle izvesnog perioda i loših rezultata prelaze na drugi sport i tako u nedogled, a rezultati su slabi. Organizam nema sposobnost da apsorbuje fizičke napore i kao završna faza javlja se pretreniranost i odlazak iz aktivnog sportskog života još u ranoj mladosti.

Rani početak bavljenja sportom (obično između 5 i 7.godine) i to najčešće tenis, gimnastika, plivanje, fudbal - Kada bi se sve ovo shvatilo kao igra ne bi bilo ni tako loše, ali od početka se deci nameću takve obaveze koje ona ne mogu ni fizički ni psihički da izdrže i sa početkom aktivnog takmičenja prestaju da se bavlje sportom kada duboko uđu u fazu pretreniranosti sa klasičnim kliničkim simptomima.

Pogrešno urađen godišnji kalendar treninga, gde su dnevni, nedeljni i mesečni programi treniranja apsolutno u koliziji sa takmičarskim kalendarom, a takav tip treninga prelazi okvire mogućnosti sportiste.

U samom startu nerealno postavljeni zahtevi za  postizanje dobrih takmičarskih rezultata za koje ne postoje realne funkcionalne i fizičke osnove:

Terapija lečenja pretreniranosti

Najvažnije je da se na vreme otkrije pretreniranost i da se odmah počne sa lečenjem. Prvi znakovi se najčešće teško otkrivaju na samom početku, najviše zahvaljujući neadekvatnoj saradnji u samom stručnom štabu, gde trener i doktor sa jedne strane i sportista sa druge strane nisu sinhronizovani (fizička pripremljenost), a sve iz straha sportiste da ne izgubi mesto u timu. Obično, kad se dijagnostikuje pretreniranost u individualnom sportu, daleko je lakše preduzeti odgovarajuće mere, a na prvom mestu je uraditi određena medicinska testiranja. U kolektivnom sportu opredeliti se za medicinske testove koji su odgovarajući za tu sportsku granu (obavezno istestirati celu ekipu i uporediti rezultate).

U zavisnosti od pretreniranosti (kojoj grupi pripada) obavezno smanjiti intenzitet treninga, dozirati ponavljanje serija na osnovu pulsa sportiste i praviti veće pauze između ponavljanja serija. Promeniti vežbe koje su bile dominantne u prethodnom periodu, izbeći monotonost treninga. 

Ako je u pitanju Bazedova - simpatička pretreniranost, prekinuti potpuno sa treningom dve do tri nedelje uz promenu mesta boravka. Takođe, dobra je varijanta sa aktivnim odmorom u prirodi, na planini, pored jezera, reka i slično. Koristiti blage masaže, fizikalne tretmane, saune. Ishranu obogatiti esencijalnim amino - kiselinama posebno valinom, lecitinom i izolecitinom. Uzimati veće koncentracije vitamina C, vitamina E, B-komleksa, a posebno vitamina B6. Uzimati minerale kalcijum i magnezijum u odnosu 2 prema 1.

Ako je pretreniranost parasimpatičkog tipa oporavak je brži čak, u nekim slučajevima, uz blagu korekciju trenažnog procesa, sportista se vraća sportskim aktivnostima za nekoliko dana.

 

Ostali radovi